Ο ΜΥΚΗΤΑΣ CERATOCYSTIS PLATANI ΑΠΕΙΛΕΙ ΤΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΛΑΤΑΝΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

Εισαγωγή

Ο μύκητας Ceratocystis platani  προκαλεί την  ασθένεια του μεταχρωματικού  έλκους του πλατάνου, η οποία είναι μία από τις σημαντικότερες ασθένειες δασικών δένδρων καθώς έχει τη δυνατότητα να νεκρώσει  δένδρα  οποιουδήποτε  μεγέθους και ηλικίας.

Η ασθένεια εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ (1935) και θεωρείται αυτόχθον είδος της Βόρειας Αμερικής. Στην Ευρώπη εισήχθη την δεκαετία του 1940 (Ιταλία και Γαλλία),  προσβάλλοντας κυρίως δένδρα σφενδαμνόφυλλου πλατάνου (Platanus x acerifolia Willd), τα οποία είχαν φυτευτεί ως καλλωπιστικά. Στις ΗΠΑ είχαν διαπιστωθεί προσβολές και στον αυτόχθονο δυτικό πλάτανο (Platanus occidentalis L.) παρόλο που αυτό το είδος εμφανίζει ανθεκτικότητα στην ασθένεια, ενώ στην Ευρώπη σε φυσικούς πληθυσμούς του ανατολικού πλατάνου (Platanus orientalis L.) παρατηρήθηκαν προσβολές από την ασθένεια μόνο στη Σικελία (Panconesi 1999).

Εικ. 1. Προσβεβλημένος πλάτανος από το μύκητα  

Στην Ελλάδα ο μύκητας εντοπίστηκε το 2003 και έχει εισαχθεί κατά πάσα πιθανότητα με πολλαπλασιαστικό υλικό από την Ιταλία, χωρίς να αποκλείεται όμως η είσοδός του με κάποιο μολυσμένο μηχάνημα ή εργαλείο ή ακόμα και με ξύλο από προσβεβλημένα δένδρα που χρησιμοποιήθηκε ως υλικό συσκευασίας (Tsopelas & Angelopoulos 2004, Ocasio-Morales κ.ά. 2007).

Καταγράφηκε για πρώτη φορά στο Ν. Μεσσηνίας και στην συνέχεια  εντοπίστηκε και σε άλλες περιοχές της Δυτικής Πελοποννήσου, νεκρώνοντας χιλιάδες δένδρων πλατάνου, ενώ πρόσφατα (2010) διαπιστώθηκε στην  Ήπειρο (Τσόπελας και Σουλιώτη 2010) με τελευταίες εστίες προσβολής τόσο στην παρόχθια βλάστηση του Αχέροντα όσο και εντός του οικισμού Γλυκής (Τσόπελας 2012).

Ξενιστές του μύκητα Ceratocystis platani είναι μόνο είδη του γένους Platanus. Ο ανατολικός πλάτανος (Platanus orientalis) που απαντάται στα φυσικά οικοσυστήματα της Ελλάδας είναι ιδιαίτερα ευπαθής στην ασθένεια και προκειμένου να μην αφανιστεί ολοκληρωτικά το είδος, είναι απαραίτητο να ληφθούν προληπτικά μέτρα για την αποτροπή της επέκτασης του παθογόνου.

Συμπτώματα της ασθένειας

 Ο μύκητας αναπτύσσεται μέσα στα αγγεία του ξύλου στο κορμό, στα κλαδιά και τις ρίζες των δένδρων που έχουν προσβληθεί, με αποτέλεσμα τμήματα του δένδρου ή όλη η κόμη να μην βλαστήσουν καθόλου ή να παρουσιάζουν μειωμένη βλάστηση. Παράλληλα παρατηρείται  μικροφυλλία ή και κιτρίνισμα των νεαρών φύλλων. Βασικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι η δημιουργία ελκών στο φλοιό τα οποία εξωτερικά είναι δυσδιάκριτα ιδιαίτερα σε δένδρα με τραχύ φλοιό. Η προσβολή είναι εμφανής μετά την αφαίρεση του φλοιού τόσο στην εσωτερική πλευρά του φλοιού όσο και στο σομφό ξύλο. Στα μεγάλα δένδρα αρχικά παρατηρείται νέκρωση μεγάλων κλάδων ή ημιπληγία και τελικά ολική νέκρωση, ενώ στα νεαρά άτομα επέρχεται ολική νέκρωση του δένδρου. Τα συμπτώματα προσβολής εντοπίζονται ευκολότερα κατά τη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου, όταν υπάρχει φύλλωμα στα δένδρα πλατάνου.

Βασικό χαρακτηριστικό της προσβολής αποτελεί ο μεταχρωματισμός του ξύλου σε κυανόμαυρο έως καστανόμαυρο, σε λωρίδες, που παρατηρείται μετά την αφαίρεση του φλοιού σε προσβεβλημένα τμήματα. Σε εγκάρσια τομή του κορμού ή των κλάδων ο μεταχρωματισμός εμφανίζεται σε ακτινωτή διάταξη και μπορεί να εκτείνεται έως το κέντρο. Τα συμπτώματα αυτά στο ξύλο είναι εμφανή μόνο σε προσβεβλημένα δένδρα που είναι ακόμη ζωντανά ή σε πρόσφατα νεκρά δένδρα.

                                                                Εικ. 2. Προσβεβλημένος πλάτανος εντός του οικισμού Γλυκής

Τρόποι διάδοσης του μύκητα

Ο μύκητας C. Platani εισέρχεται στους ιστούς των φυτών από πληγές στον κορμό στα κλαδιά ή στις ρίζες τους.  

Σε κάθε εστία προσβολής, το παθογόνο διαδίδεται υπογείως από τα προσβεβλημένα  δένδρα στα γειτονικά  υγιή με την επαφή και αναστόμωση των ριζών τους (Panconesi 1999). Αυτός ο τρόπος διάδοσης της ασθένειας είναι πολύ συχνός σε φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου κατά μήκος ποταμών και χειμάρρων, όπου τα δένδρα αναπτύσσονται το ένα δίπλα στο άλλο με το ριζικό τους σύστημα να έρχεται σε επαφή.

Σε ποταμούς και χείμαρρους  ο μύκητας διαδίδεται προς τα κατάντη με κορμούς και κλαδιά προσβεβλημένων νεκρών δένδρων, που σπάζουν και μεταφέρονται με το υδάτινο ρεύμα. Έτσι, δημιουργούνται νέες προσβολές στην παραποτάμια βλάστηση από πληγές στο κατώτερο τμήμα του κορμού και των ριζών.

Ο βασικότερος τρόπος διασποράς του μύκητα  σε μεγάλες ή μικρότερες αποστάσεις είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες  με τη χρήση μολυσμένου πολλαπλασιαστικού υλικού ή ξύλου από προσβεβλημένα άτομα σαν υλικό συσκευασίας. Επίσης η χρήση εκσκαπτικών μηχανημάτων σε ποτάμια ή δρόμους όπου υπάρχουν εστίες προσβολής γίνονται φορείς του μύκητα με την μεταφορά μολυσμένου χώματος που παραμένει προσκολλημένο σε αυτά, δημιουργώντας νέες εστίες.  Κατά πάσα πιθανότητα, ο C. platani μεταφέρθηκε στην Ήπειρο με μηχανήματα εκσκαφής, που είχαν χρησιμοποιηθεί προηγουμένως σε περιοχή της Πελοποννήσου με προσβεβλημένα πλατάνια και στη συνέχεια εργάστηκαν στην κατασκευή της Ε.Ο. «Εγνατία» ή σε κάποιο άλλο έργο. Μία από τις εστίες προσβολής στην Ήπειρο διαπιστώθηκε πολύ κοντά στην «Εγνατία».

Από τους βασικούς τρόπους διασποράς του μύκητα σε υγιή άτομα αποτελούν τα εργαλεία κλάδευσης και υλοτομίας των δένδρων εάν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα κατά την χρήση τους. Ακόμη και το πριονίδι που προκύπτει από την υλοτομία μπορεί να μεταφερθεί σε μεγάλες αποστάσεις με τον άνεμο, με διερχόμενα αυτοκίνητα ή ακόμη και με το νερό των ποταμών.

 Επισημαίνεται ότι ο μύκητας επιβιώνει και στο ξύλο των νεκρών δένδρων για μεγάλα χρονικά διαστήματα και επίσης μπορεί να επιβιώσει υπό μορφή σπορίων, στο νερό ποταμών και στο έδαφος.

Παρουσία στον Ελλαδικό χώρο

Από την εμφάνισή του μέχρι σήμερα ο μύκητας έχει νεκρώσει χιλιάδες άτομα πλατάνου καταστρέφοντας φυσικά οικοσυστήματα αλλά και σημαντικό αριθμό ατόμων πλατάνου σε κατοικημένες περιοχές της χώρας.

Από την πρώτη καταγραφή στο Ν. Μεσσηνίας το 2003 επεκτάθηκε στους Νομούς Ηλείας και Αρκαδίας  το 2004 και 2005 αντίστοιχα, σε μικρές εστίες αρχικά αλλά σταδιακά έχουν σημειωθεί εκτεταμένες προσβολές ιδιαίτερα στα φυσικά οικοσυστήματα στο Ν. Ηλείας. Το 2009 το παθογόνο διαπιστώθηκε και στον Νομό Αχαΐας, όπου προς το παρόν δεν έχει πάρει μεγάλη έκταση. Στη Δ. Πελοπόννησο, ο C. Platani έχει νεκρώσει και ένα σημαντικό αριθμό δένδρων σε κατοικημένες περιοχές.

Εικ. 3. Προσβεβλημένος πλάτανος στην παρόχθια βλάστηση του  Αχέροντα

Στην Ήπειρο η ασθένεια του μεταχρωματικού έλκους του πλατάνου καταγράφηκε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 2010, στους Νομούς Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας. Από την έκταση των προσβολών και τον αριθμό των νεκρών δένδρων πιθανολογείται ότι το παθογόνο διαδόθηκε στις περιοχές αυτές τα τελευταία 4-5 χρόνια (Τσόπελας 2010).

Στην Π.Ε. Θεσπρωτίας η ασθένεια έχει βρεθεί σε αρκετές εστίες προσβολής, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν εντοπιστεί κατά μήκος του ποταμού Καλαμά, στους Δήμους Ηγουμενίτσας και Φιλιατών.

Εκτεταμένες προσβολές έχουν διαπιστωθεί σε χώρο αναψυχής, που είχε πρόσφατα διαμορφωθεί από την τοπική αυτοδιοίκηση, πλησίον του αρχαιολογικού χώρου Ντόλιανης. Στην προστατευόμενη περιοχή των Στενών Αχέροντα ο μύκητας εντοπίστηκε σε πέντε θέσεις που βρίσκονται στην Τοπική Κοινότητα Γλυκής και σε μία θέση εκτός προστατευόμενης περιοχής, στην Τοπική Κοινότητα Σκανδάλου.

Καταπολέμηση του μύκητα

H καταπολέμηση  του μύκητα είναι δύσκολη και αναποτελεσματική  ιδιαίτερα όταν οι εστίες προσβολής καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις στα φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου κατά μήκος ποταμών και χειμάρρων, γι’ αυτό επιβάλλεται:

Ø  Λήψη προληπτικών μέτρων ανάσχεσης της επέκτασης του παθογόνου

Ø  Έγκαιρη διάγνωση της ασθένειας

Μέτρα Διαχείρισης και αντιμετώπισης της ασθένειας

Επειδή ο μύκητας μεταδίδεται με τις ανθρώπινες δραστηριότητες είναι δυνατό να περιοριστεί η διασπορά του μόνο με την λήψη προληπτικών μέτρων.

Τέτοια μέτρα είναι:

Ø  Ενημέρωση πολιτών και υπηρεσιών που σχετίζονται με Δημόσια έργα (ΟΤΑ, ΔΕΗ, ΟΤΕ κλπ) για τον κίνδυνο διάδοσης της ασθένειας

Ø  Φυτοϋγειονομικοί έλεγχοι για έγκαιρη διάγνωση νέων εστιών προσβολής, καθώς σε μικρές εστίες προσβολής μπορεί να γίνει εκρίζωση του μύκητα

Ø  Έλεγχοι φυτωρίων διακίνησης πολλαπλασιαστικού υλικού

Ø  Χρήση  ανθεκτικών υβριδίων στο παθογόνο σε νέες φυτεύσεις.

Πέρα από τα παραπάνω για την αντιμετώπιση της ασθένειας σε περιοχές που έχει εντοπιστεί ο μύκητας εκδόθηκε η υπ’ αριθμ. 119999 ΚΥΑ (ΦΕΚ 1454 22-9-2004) «Μέτρα επείγοντος χαρακτήρα για τον περιορισμό και την εξάλειψη του επιβλαβούς οργανισμού C. Platani που προκαλεί την ασθένεια του μεταχρωματικού έλκους του πλατάνου», στην οποία περιγράφονται αναλυτικά τα μέτρα  που πρέπει να εφαρμόσουν οι αρμόδιες αρχές στις υπάρχουσες εστίες προσβολής.  Σε αυτά περιλαμβάνονται τα παρακάτω:

Ø  Καταγραφή των εστιών προσβολής τόσο στα φυσικά οικοσυστήματα όσο και κατοικημένες περιοχές και χαρτογράφησή τους με ορισμό εστιακής ζώνης ακτίνας 100μ. και περιφερειακών ζώνης προστασίας ακτίνας τουλάχιστον 1000μ. από την εστία προσβολής

Ø  Στις παραπάνω περιοχές αποφυγή ανεξέλεγκτης  κοπής πλατάνων ή πλήγωμα του κορμού τους, χωματουργικών δραστηριοτήτων ή άλλων εργασιών (γεωργικών κλπ) που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην διασπορά του μύκητα, και μόνο μετά από άδεια της Δασικής Υπηρεσίας

Ø  Στις υπάρχουσες εστίες προσβολής απομάκρυνση και καταστροφή των μολυσμένων δένδρων (κοπή και καύση) και απολύμανση όλων των εργαλείων και μηχανημάτων πριν την απομάκρυνσή τους από την περιοχή, με ευθύνη των αρμόδιων υπηρεσιών

Όσοv αφορά της παρουσία της ασθένειας στο Νομό Θεσπρωτίας στα φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου κατά μήκος του ποταμού Καλαμά παρατηρείται νέκρωση χιλιάδων ατόμων, πρόκειται δηλαδή για εκτεταμένη προσβολή. Σε εκτεταμένες προσβολές σε ποταμούς και χείμαρρους απαιτούνται μεγαλύτερες επεμβάσεις και λόγω της μεγάλης παραγωγής μολύσματος που δημιουργείται δεν έχουν καλές πιθανότητες επιτυχίας οι όποιες επεμβάσεις (Τσόπελας 2010).

Η Δ/ση Δασών Θεσπρωτίας με σχετική απόφασή της, για την παραπάνω περιοχή προχώρησε σε καθορισμό  εστιακής ζώνης ακτίνας 100μ., περιφερειακής ζώνης προστασίας ακτίνας  1000μ. από την εστία προσβολής και παράλληλα σε ενημέρωση του κοινού για τους τρόπους διάδοσης του μύκητα ώστε να αποτραπεί η δημιουργία νέων εστιών. Παράλληλα εξέδωσε Δασική Απαγορευτική Διάταξη για την απαγόρευση της υλοτομίας και κλάδευσης ατόμων πλατάνου σε όλο το Νομό Θεσπρωτίας.

Στην  Προστατευόμενη περιοχή των Στενών Αχέροντα αλλά και κατά μήκος της κοίτης του ποταμού, στην  παρόχθια βλάστηση κυρίαρχο είδος είναι ο ανατολικός πλάτανος (Platanus orientalis), ιδιαίτερα ευπαθής όπως αναφέρθηκε, στο μύκητα C. Platani. Η εμφάνιση του μύκητα στην περιοχή, σε μικρή έκταση προς το παρόν, αποτελεί μεγάλη απειλή για τα φυσικά οικοσυστήματα του πλατάνου και αν δεν ληφθούν έγκαιρα αποτελεσματικά μέτρα για τον περιορισμό του παθογόνου σε μερικές δεκαετίες το μέγεθος της καταστροφής θα είναι τεράστιο.

Ο Φορέας Διαχείρισης προκειμένου να συμβάλλει στην ανάσχεση της επέκτασης του παθογόνου, πέρα από τα προληπτικά μέτρα όπως ενημέρωση πολιτών και υπηρεσιών, έχει εντείνει τις εποπτεύσεις στις περιοχές ευθύνης του για εντοπισμό τυχόν νέων προσβολών με παράλληλη ενημέρωση των αρμόδιων Δασικών Υπηρεσιών για περαιτέρω ελέγχους.

Τέλος σε συνεργασία με τις Δ/νσεις Δασών Θεσπρωτίας και Πρέβεζας, για την αντιμετώπιση του προβλήματος στις  υφιστάμενες εστίες προσβολής στην περιοχή των Στενών Αχέροντα, βρίσκεται στην διαδικασία σύνταξης μελέτης για την εφαρμογή των κατάλληλων μέτρων (απομάκρυνση και καταστροφή των μολυσμένων δένδρων και απολύμανση όλων των εργαλείων και μηχανημάτων πριν την απομάκρυνσή τους από την περιοχή), ώστε να δημιουργηθεί ζώνη ασφαλείας σε σχέση με την επέκταση του παθογόνου.

Η έγκαιρη εφαρμογή των μέτρων πιστεύουμε θα αποτρέψει μια μεγάλη οικολογική καταστροφή με άμεσες  συνέπειες και στην τοπική κοινωνία.

Πηγή: www.fria.gr