Προς αποκατάσταση της πραγματικότητας και αποτροπή της παραπληροφόρησης σχετικά με την κατάσταση του Έλους Καλοδικίου

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ για την κατάσταση στο Έλος Καλοδικίου

            Ο Φορέας Διαχείρισης Στενών και Εκβολών ποταμών Αχέροντα και Καλαμά πραγματοποιώντας μετρήσεις πεδίου συστηματικά από το έτος 2010, που περιλαμβάνουν επιστημονική παρακολούθηση των πληθυσμών ορνιθοπανίδας των προστατευόμενων περιοχών, άλλων ειδών, χλωρίδας και πανίδας και τύπων οικοτόπων καθώς και εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην οικολογία των οργανισμών (ζωϊκών και φυτικών) και στα οικοσυστήματα έπειτα από ασκούμενες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, έχει γνώση της οικολογικής κατάστασης του Έλους Καλοδικίου (Προστατευόμενη Περιοχή – Ειδική Ζώνη Διατήρησης (SAC) – του Δικτύου Natura 2000 με κωδικό GR2120002, η οποία μαζί με άλλους υγρότοπους της ευρύτερης περιοχής έχει χαρακτηριστεί επίσης ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας (SPA), με κωδικό GR2120006).

            Όσον αφορά γενικά υδρολογικά στοιχεία που προσφέρουν σημαντικές ενδείξεις για τις αιτίες που έχουν οδηγήσει στη σημερινή εικόνα του Έλους Καλοδικίου, θα μπορούσαμε, σταχυολογόντας, να αναφέρουμε τα παρακάτω:

• Στη βόρεια περίμετρο του έλους η στάθμη του υπόγειου νερού βρίσκεται χαμηλότερα από αυτήν του έλους. Στο σημείο αυτό υπάρχουν καταβόθρες σε υψόμετρο 107,7 μ., όπου παρατηρείται συνεχής ροή νερού από το έλος προς αυτές. Αυτό σημαίνει ότι τα πλεονάσματα νερού του έλους πάνω από τη στάθμη αυτή διοχετεύονται και εμπλουτίζουν τον υπόγειο υδροφορέα. Αντίθετα στη Νότια πλευρά η στάθμη του υπογείου νερού βρίσκεται ψηλότερα από αυτήν του έλους. Σε περιόδους υψηλής στάθμης νερού στον υδροφορέα, παρατηρείται τροφοδοσία του έλους, από αυτόν, μέσω πηγών που εντοπίστηκαν σε υψόμετρο 108 μ. Η εισροή υδάτων από παραποτάμους ή ρυάκια είναι ελάχιστη με αποτέλεσμα η αυξομείωση της στάθμης του νερού στον υγρότοπο να οφείλεται σχεδόν εξ’ ολοκλήρου στην αντίστοιχη αυξομείωση και κατά συνέπεια υπερχείλιση της στάθμης του υποκείμενου υδροφόρου ορίζοντα.

• Οι εκτάσεις του με υψόμετρο κάτω των 110 μέτρων καλύπτονται με νερό για περίπου 10 μήνες το χρόνο. Κατά την τελευταία περίοδο και όταν οι χρονιές είναι ξηρές, όπως η φετινή σύμφωνα με τα μετεωρολογικά στοιχεία, το νερό περιορίζεται στην περιοχή με υψόμετρο κάτω των 107,5 μέτρων ή σε μικρές κοιλότητες, κυρίως στα ΒΑ. Προς το τέλος της θερινής περιόδου δε, η επιφάνεια του έλους σχεδόν ξηραίνεται, εκτός ίσως από λίγες μεμονωμένες θέσεις, έκτασης λίγων στρεμμάτων, όπως φαίνεται και στις συνημμένες φωτογραφίες. Είναι προφανές ότι η στάθμη του νερού χαρακτηρίζεται από εποχιακές μεταβολές. Σημειώνουμε εδώ ότι το έντονο πρόβλημα της φετινής λειψυδρίας, λόγω πολύ χαμηλών κατακρημνίσεων (λίγες βροχές και χιονοπτώσεις), έχει γίνει αισθητό ακόμα και στη λίμνη των Ιωαννίνων (Παμβώτιδα) όπου «Οι πηγές που τροφοδοτούν την λίμνη στέρεψαν με αποτέλεσμα σε πολλά σημεία να έχει αποκαλυφθεί ο πυθμένας της λίμνης καθώς τα νερά υποχώρησαν σημαντικά, ενώ σε άλλα δημιουργήθηκαν... παραλίες και αποκαλύφθηκαν τα βράχια», όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα:http://www.cnn.gr/news/ellada/story/95099/sterepse-i-limni-ioanninon-dimioyrgithikan-paralies-pics.

• Έντονη είναι η εντύπωση ότι τα τελευταία χρόνια ο υγρότοπος χάνει σημαντικές ποσότητες νερού υποεπιφανειακά από υδρευτικές γεωτρήσεις που έγιναν σε ψηλότερες θέσεις (στη νότια περίμετρο) και από τις καταβόθρες (στη βόρεια περίμετρο) ενώ το νερό που υπερχειλίζοντας μπορεί να διαφεύγει επιφανειακά, κυλάει προς τη μεγάλη καταβόθρα της πεδιάδας του Μαργαριτίου. Ωστόσο, προκειμένου τα ανωτέρω να διακριβωθούν και να προκύψει διαχειριστικά χρήσιμη περιβαλλοντική πληροφορία, θεωρείται σκόπιμη η εκπόνηση αντίστοιχων υδρογεωλογικών/διαχειριστικών μελετών. Κατά την εκπόνηση των μελετών αυτών, θα πρέπει να οριστεί η οικολογικά ενδεδειγμένη υδρολογική λειτουργία του Έλους και να προταθούν μέτρα ώστε να διασφαλιστεί η διατήρησή της.

Προκειμένου όμως να αποσαφηνιστεί ποια είναι η θέση και ο ρόλος του Φορέα ως προς την τρέχουσα κατάσταση του Έλους Καλοδικίου, αναφέρουμε συνοπτικά τα παρακάτω:

• Οι αρμοδιότητες του Φορέα Διαχείρισης προσδιορίζονται κυρίως στην παρ. 2 του Άρθρου 15 του Ν. 2742/1999 με την τροποποίησή του από το Άρθρο 7 του Ν. 3937/2011.

• Σύμφωνα με τα παραπάνω, η παρακολούθηση των υδάτων, όσον αφορά την ποσότητα και την ποιότητά τους, στο Έλος Καλοδικίου και πολύ περισσότερο στην ευρύτερη περιοχή που συνδέεται υδρολογικά με το Έλος δεν αποτελεί καθ’ ύλη αρμοδιότητα του Φορέα Διαχείρισης. Για το λόγο αυτό, έχει αναπτυχθεί ήδη Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτων, με την ύπαρξη σταθμών επιχειρησιακής παρακολούθησης υπογείων υδάτινων σωμάτων στην ευρύτερη υδρολογική περιοχή του Έλους Καλοδικίου, χωρίς όμως ο Φορέας Διαχείρισης να ανήκει στους αρμόδιους φορείς για τη λειτουργία του εν λόγω δικτύου και των συγκεκριμένων σταθμών κατ’ επέκταση (ΚΥΑ με αρ. οικ. 140384/2011 – ΦΕΚ 2017/Β’).

• Οι αρμοδιότητες του Φορέα, τόσο εκ του οικείου νομικού πλαισίου όσο κατ’ ουσία τη δεδομένη στιγμή (με βάση τις υφιστάμενες συνθήκες στελέχωσης και περιορισμένης και ασταθούς χρηματοδοτικής ροής καθώς και την εν γένει αβεβαιότητα όσον αφορά τη συνέχεια της λειτουργίας του), έχουν κυρίως την κατεύθυνση επικουρίας των εκάστοτε αρμόδιων αρχών με:

o την έκφραση απόψεων επί δραστηριοτήτων ή έργων, μεριμνώντας ώστε όλα τα έργα και οι δραστηριότητες που ασκούνται και έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τα οικοσύστήματα εντός των περιοχών της χωρικής του αρμοδιότητας να λειτουργούν με συγκεκριμένους όρους και προϋποθέσεις, όπως προβλέπεται από την περιβαλλοντική νομοθεσία

o   τη συγκέντρωση περιβαλλοντικής πληροφορίας καθώς και

o τον έλεγχο της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας μέσω της φύλαξης – επόπτευσης των περιοχών της χωρικής αρμοδιότητάς του.

• Εκ των συνθηκών προκύπτει ότι ο Φορέας δε δύναται να αναλάβει την εκπόνηση της όποιας απαιτούμενης υδρογεωλογικής μελέτης, την ανάθεση και χρηματοδότηση μιας τέτοιας μελέτης καθώς και την εκτέλεση σχετικών τεχνικών έργων κατά τη δεδομένη χρονική περίοδο (κάτι που ίσχυε και σε προηγούμενες χρονικές περιόδους όπως προκύπτει και από προγενέστερο έγγραφο του Φορέα προς συναρμόδιες υπηρεσίες που είχε θέμα «Εκπόνηση μελέτης και υλοποίηση διαχειριστικών παρεμβάσεων στο βορειοδυτικό άκρο του Έλους Καλοδικίου για την αντιμετώπιση πλημμυρικών φαινομένων» και αρ. πρωτ. 421/14-11-2013).

• Από το προαναφερόμενο έγγραφο (το οποίο είναι στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου), όπως και από άλλα (με αρ. 1650/17-06-2011, 47/27-02-2013 και 322/08-10-2013), προκύπτει επίσης ότι τουλάχιστον κατά την περίοδο 2011 – 2013, οπότε και παρατηρούνταν έντονες κατακρημνίσεις, το οικολογικό πρόβλημα που είχε καταγραφεί στο Έλος Καλοδικίου δεν ήταν οι απώλειες επιφανειακών υδάτων αλλά, αντιθέτως, η κατακράτησή τους λόγω επιχωματώσεων προς την πλευρά όπου προϋπήρχε το φράγμα του Έλους και η κατ’ επέκταση δημιουργία πλημμυρικών φαινομένων, με αρνητικές επιπτώσεις στην ορνιθοπανίδα της περιοχής. Οι επιπτώσεις αυτές αφορούν κυρίως τη «Βαλτόπαπια» – Aythya nyroca – είδος χαρακτηρισμού της περιοχής ως προστατευόμενης, το οποίο είχε σταματήσει να φωλιάζει εκεί λόγω της υπερβολικής αύξησης της στάθμης του νερού (σε αντίθεση με τις υγροτοπικές εκτάσεις που βρίσκονται σε οικολογική ισορροπία στο Δέλτα του Αχέροντα, όπου το είδος άρχισε να φωλιάζει και να διαχειμάζει σε μεγαλύτερους αριθμούς από ότι στο Έλος Καλοδικίου κατά τα τελευταία χρόνια) καθώς και στη σημαντική μικτή αποικία ερωδιών που είχε καταγραφεί εκεί και καταστράφηκε όταν η δενδρώδης βλάστηση, που επιτελεί σημαντικό οικολογικό ρόλο για τη διατήρηση της αποικίας, σάπισε εξαιτίας των μεγάλων ποσοτήτων ύδατος. Τα παραπάνω παρέχουν μια ένδειξη ότι το ζήτημα που έχει θίχτεί, περί απώλειας σημαντικών ποσοτήτων νερού από το Έλος Καλοδικίου, δεν έχει χαρακτήρα μόνιμης κατάστασης η οποία ισχύει από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Είναι όμως γεγονός, καταγεγραμμένο και στα προαναφερόμενα έγγραφα του Φορέα, ότι το φράγμα δε λειτουργούσε και εξακολουθεί να μη λειτουργεί ορθολογικά καθότι δεν έχει συντηρηθεί, δε μπορεί να ρυθμίζει (ανοιγοκλείνοντας) τη ροή των επιφανειακών υδάτων και τα στοιχεία ρύθμισής του δεν έχουν προσδιοριστεί από σχετική μελέτη ενώ οι επιχωματώσεις δημιουργούσαν και εξακολουθούν να δημιουργούν, καθότι παραμένουν ως είχαν, ένα μόνιμο φράγμα χωρίς δυνατότητες ρύθμισης.

• Από τα παραπάνω, καθίσταται προφανές ότι ο Φορέας ουδέποτε προέβη σε υποβολή πρότασης προς συναρμόδιες αρχές να ανοίξει εντελώς το φράγμα στο Έλος Καλοδικίου, όπως έχει στρεβλά διατυπωθεί. Η θέση του Φορέα ήταν εξαρχής ότι πρέπει να μελετηθεί η λειτουργία του φράγματος, το φράγμα να συντηρηθεί και να λειτουργήσει ορθολογικά. Επιπλέον, όπως φαίνεται και στις πρόσφατες φωτογραφίες που είναι συνημμένες στο παρόν, οι επιχωματώσεις παραμένουν άθικτες όλα αυτά τα χρόνια, χωρίς οποιοσδήποτε να έχει προχωρήσει σε οποιαδήποτε παρέμβαση επί αυτών.

• Ο Φορέας μπορεί να συμβάλλει, κατά την εκπόνηση της ως άνω αναφερόμενης υδρογεωλογικής μελέτης ή Σχεδίων Διαχείρισης ή/και κατά το σχεδιασμό και τη λήψη τυχόν νέων μέτρων συνδυαστικού χαρακτήρα για τη διαχείριση των υδάτων στο Έλος Καλοδικίου, στον προσδιορισμό του οικολογικώς ενδεδειγμένου ισοζυγίου ύδατος παρέχοντας περιβαλλοντικά δεδομένα σχετικά με τη βιοποικιλότητα της περιοχής (που έχει στη διάθεσή του μέσω της συνεχούς και συστηματικής επιστημονικής παρακολούθησης των εξαρτώμενων από το νερό ειδών και τύπων οικοτόπων).

• Παρόλο που ο Φορέας δε διαθέτει την κατάλληλη τεχνογνωσία, εμπειρία και υλικοτεχνική υποδομή για την καταγραφή των φυσικοχημικών παραμέτρων που προσδιορίζουν την ποιότητα και την ποσότητα των υδάτων (πέρα από ότι αφορά στοιχειώδης μετρήσεις με μικρά φορητά όργανα κυρίως για το σκοπό της επίδειξης στο πλαίσιο δραστηριοτήτων ευαισθητοποίησης), δύναται και προτίθεται να παρέχει το προσωπικό και τις όποιες υλικοτεχνικές υποδομές βρίσκονται στη διάθεσή του τη δεδομένη στιγμή προς επικουρία των αρμόδιων αρχών με σκοπό τη διατήρηση του ως άνω προσδιορισμένου ισοζυγίου ύδατος ή/και την εφαρμογή των τυχόν ληφθέντων μέτρων διαχείρισης.

• Τέλος, όσον αφορά τον πληθυσμό της ιχθυοπανίδας του Έλους Καλοδικίου, ο Φορέας, προκειμένου να συμβάλει στη διασφάλιση της ανάπτυξης και προστασίας του, είχε αποστείλει το με αρ. πρωτ. 179/21-05-2012 έγγραφο, με βάση το οποίο ζητούσε από το Τμήμα Αλιείας της Π.Ε. Θεσπρωτίας να «…εξεταστεί η συμπερίληψη της  περιοχής του Έλους Καλοδικίου στην απαγόρευση της αλιείας με κάθε μέσο και εργαλείο για την προστασία της αναπαραγωγής των ψαριών, για το χρονικό διάστημα από 1ης Απριλίου έως 15 Ιουνίου κάθε έτους…».

Όσον αφορά τα οικονομικά στοιχεία του Φορέα και προκειμένου να είναι σαφής η εικόνα των πηγών από όπου προέρχεται η χρηματοδότησή του:

• Κατά το διάστημα 2007-2009, οπότε και πραγματοποιήθηκε ουσιαστικά η εκκίνηση της λειτουργίας του Φορέα (start-up), χρηματοδοτήθηκε από ευρωπαϊκά κονδύλια (με μικρή συμμετοχή από εθνικούς πόρους) και κυρίως από το Μέτρο 8.1 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» 2000-2006 (του Γ’ ΚΠΣ) που αφορούσε τη «Διαχείριση και λειτουργία προστατευόμενης περιοχής Στενών και Εκβολών Ποταμών Αχέροντα και Καλαμά»

• Κατά το διάστημα 2010-2015, οπότε και συνέχισε ο Φορέας της λειτουργία του, χρηματοδοτήθηκε ξανά από ευρωπαϊκά κονδύλια (με μικρή συμμετοχή από εθνικούς πόρους) και κυρίως από τον άξονα προτεραιότητας 9 «Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος και Βιοποικιλότητας» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» (του ΕΣΠΑ)

• Τα τελευταία μόνο δύο χρόνια (2016 και το τρέχον έτος) ο Φορέας χρηματοδοτείται αποκλειστικά μέσω κρατικών κονδυλίων και συγκεκριμένα μέσω του Πράσινου Ταμείου, με πολύ περιορισμένο προϋπολογισμό.

            Αποκαθιστώντας την πραγματικότητα, ο Φορέας δεν έχει προβεί σε πρόταση ούτε έχει παρακινήσει υπηρεσίες με σκοπό τη διάνοιξη του φράγματος στο Έλος Καλοδικίου. Αντιθέτως, έχει προτείνει την εκπόνηση μελέτης που έχει ως στόχο, μεταξύ άλλων, την ορθολογική λειτουργία του εν λόγω φράγματος και την κατ’ επέκταση σωστή συντήρηση και λειτουργία του φράγματος. Επίσης, μεγάλο ρόλο στην μακροσκοπικά παρατηρούμενη υδρολογική κατάσταση του Έλους Καλοδικίου έχουν διαδραματίσει οι φετινές κλιματολογικές συνθήκες, με τις πολύ χαμηλές κατακριμνήσεις. Ακόμα, ο Φορέας Διαχείρισης κινητοποιείται συνεχώς για τα ζητήματα που υποπίπτουν στην αντίληψή του και αφορούν τις περιοχές της χωρικής του αρμοδιότητας, όπως το εξεταζόμενο, πάντα στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη κινητοποίησης από εξωϋπηρεσιακούς παράγοντες, κάτι που άλλωστε δεν έχει συμβεί στη συγκεκριμένη περίπτωση. Επειδή όμως η συντριπτική πλειοψηφία των περιβαλλοντικών γεγονότων συνοδεύεται από συνέπειες που θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι δεν ανήκουν μόνο στη σφαίρα των αρνητικών άλλά ανήκουν και σε αυτή των θετικών επιδράσεων και καθώς τα οικολογικά ζητήματα χρήζουν πάντα ολιστικής αντιμετώπισης, οι ενδείξεις μείωσης του πληθυσμού του μυοκάστορα (Myocastor coypus) στο Έλος Καλοδικίου είναι ένα συγκρατημένα αισιόδοξο στοιχείο έκβασης της κατάστασης με το οποίο θα θέλαμε να κλείσουμε το παρόν άρθρο. Ο ανεξέλεγκτος πολλαπλασιασμός αυτού του ξενικού είδους που είχε παρατηρηθεί το προηγούμενο διάστημα και πλέον φαίνεται να έχει αναχαιτιστεί, είναι ικανός να αποβεί καταστροφικός για σημαντικά τμήματα υδροχαρούς βλάστησης και καλαμιώνα και επηρεάζει αρνητικά υδρόβια πτηνά, ιχθυοπανίδα και αμφίβια. Οι επιδράσεις αυτές διαδοχικά επηρεάζουν και ανώτερους θηρευτές, όπως οι βίδρες (Lutra lutra). Ο μυοκάστορας είναι ζώο της Νότιας Αμερικής και άτομά του διέφυγαν από εκτροφές γουνοφόρων ζώων και προσαρμόστηκαν στις συνθήκες της περιοχής, όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας μας.